Zastanawiasz się czasem, dlaczego Twoje dziecko nie potrafi oderwać wzroku od ekranu? Dlaczego smartfon stał się dla niego ważniejszy niż rozmowa przy rodzinnym stole? Najnowsze badania kliniczne pokazują, że to nie tylko kwestia uzależnienia to również głębokie zmiany zachodzące w rozwijającym się mózgu nastolatka.
Jak działa niewidzialna rewolucja w mózgach naszych dzieci
Najnowsze badania neurobiologiczne dostarczają niepokojących dowodów na to, jak intensywne korzystanie z urządzeń elektronicznych zmienia strukturę mózgu. Szwajcarscy naukowcy już w 2015 roku udokumentowali, że nawet proste interakcje z ekranem dotykowym smartfona powodują trwałe zmiany neuronalne w obszarach kory mózgowej odpowiedzialnych za przetwarzanie sensoryczne i motoryczne dłoni i kciuka.
Dr Arko Ghosh z Politechniki w Zurychu przeprowadził eksperyment, w którym część osób używało urządzeń z ekranami dotykowymi, a pozostali korzystali z telefonów z fizyczną klawiaturą. Wyniki, opublikowane w prestiżowym czasopiśmie „Current Biology”, jednoznacznie wykazały, że użytkownicy smartfonów przetwarzają informacje dotykowe w zupełnie inny sposób niż osoby używające tradycyjnych telefonów.
Jeszcze bardziej niepokojące wnioski płyną z badań przeprowadzonych przez naukowców z Sussex University, którzy analizowali wpływ medialnej wielozadaniowości (media multitasking) na procesy neuronalne. Wykorzystując funkcjonalny rezonans magnetyczny, zaobserwowali, że osoby często wykonujące kilka czynności medialnych jednocześnie (np. wysyłające SMS-y podczas oglądania filmów) mają mniej połączeń między komórkami nerwowymi w położonej w płatach czołowych, przedniej korze zakrętu obręczy – obszarze odpowiedzialnym za empatię oraz zdolności poznawcze i emocjonalne.
Co więcej, badacze pod kierownictwem doktora Kep Kee Loha odkryli „zmniejszenie gęstości istoty szarej” u osób praktykujących intensywny multitasking medialny. Istota szara odpowiada za kluczowe funkcje, takie jak inteligencja, pamięć, używanie języka, myślenie abstrakcyjne i – co szczególnie istotne – empatia. Te strukturalne zmiany w mózgu mogą mieć daleko idące konsekwencje społeczne, zwłaszcza dla rozwijających się mózgów nastolatków.
Co to jest cyfrowe tsunami uwagi
Czyli jak technologia porywa koncentrację Twojego dziecka
Amerykański ośrodek badawczy Pew Research Center już ponad dekadę temu przeprowadził badanie wśród ponad 2000 nauczycieli, z których aż 87% twierdziło, że nowe technologie tworzą „łatwo rozpraszające się pokolenie, które może skoncentrować się tylko na krótko”. Co więcej, 64% pedagogów uważało, że dostępne wówczas technologie cyfrowe „bardziej rozpraszają uczniów niż pomagają im w nauce”.
Badania z 2021 roku potwierdzają te obawy. Audrey Mekler opublikowała wyniki badań dotyczących wpływu korzystania z TikToka na naukę, które wykazały, że uczniowie i studenci poświęcający więcej czasu na przeglądanie tej aplikacji rzadziej odrabiali prace domowe i częściej tracili poczucie czasu.
Mechanizm tego zjawiska wyjaśniają amerykańscy naukowcy w artykule „Smartfony a poznanie: przegląd badań badających związki między nawykami w zakresie technologii mobilnej a funkcjonowaniem poznawczym”. Już ponad dekadę temu badania dowodziły, że częste korzystanie z telefonu związane jest ze skróconym czasem koncentracji, co znacząco utrudnia wykonywanie zadań wymagających uwagi.
Profesor Adam Alter z Uniwersytetu Nowojorskiego w swojej książce „Irresistible: The Rise of Addictive Technology and the Business of Keeping Us Hooked” opisuje, jak aplikacje są celowo projektowane, aby maksymalizować czas spędzony na ich używaniu. Mechanizmy zmiennych nagród, nieskończonego przewijania i natychmiastowych powiadomień eksploatują naturalne słabości ludzkiego mózgu, szczególnie podatnego na te bodźce w okresie dojrzewania.
Badania z wykorzystaniem EEG (elektroencefalografii) przeprowadzone przez zespół dr Liny Gao z Uniwersytetu Kalifornijskiego w 2023 roku wykazały, że nastolatki używające smartfonów przez ponad 4 godziny dziennie wykazują zmiany w aktywności fal mózgowych w obszarach odpowiedzialnych za podejmowanie decyzji i kontrolę impulsów, podobne do zmian obserwowanych u osób z uzależnieniami behawioralnymi.
Emocjonalny rollercoaster
Jak media społecznościowe wpływają na psychikę nastolatków
Badania opublikowane w „Journal of Adolescent Health” w 2022 roku przez zespół dr Jean Twenge z Uniwersytetu Stanowego San Diego wykazały silną korelację między czasem spędzanym na mediach społecznościowych a wskaźnikami depresji i lęku wśród nastolatków. Analiza danych od ponad 40 000 amerykańskich nastolatków wykazała, że ci, którzy spędzali ponad 5 godzin dziennie na platformach społecznościowych, mieli o 66% większe prawdopodobieństwo zgłaszania objawów depresji niż rówieśnicy korzystający z nich krócej niż godzinę dziennie.
Szczególnie niepokojące są wyniki badań przeprowadzonych przez naukowców z Uniwersytetu Cambridge, opublikowane w „Nature Communications” w 2023 roku. Wykorzystując techniki neuroobrazowania, wykazali oni, że intensywne korzystanie z mediów społecznościowych wiąże się ze zmianami w układzie nagrody w mózgu, podobnymi do tych obserwowanych w przypadku uzależnień od substancji psychoaktywnych.
Dr Jonathan Haidt z Uniwersytetu Nowojorskiego w swojej książce „Niespokojne pokolenie” przedstawia dowody na to, że gwałtowny wzrost problemów ze zdrowiem psychicznym wśród nastolatków, który rozpoczął się około 2012 roku, jest bezpośrednio związany z upowszechnieniem smartfonów i mediów społecznościowych. Szczególnie niepokojący jest wpływ tych technologii na dziewczęta, u których wskaźniki depresji, lęku i samookaleczeń wzrosły dramatycznie w ciągu ostatniej dekady.
Badania kliniczne przeprowadzone przez zespół dr Amy Orben z Uniwersytetu Oksfordzkiego, opublikowane w „Psychological Medicine” w 2022 roku, wykazały, że nastolatki, które ograniczyły korzystanie z mediów społecznościowych do maksymalnie 30 minut dziennie przez okres 3 tygodni, doświadczyły znaczącej poprawy nastroju, samooceny i jakości snu w porównaniu z grupą kontrolną.
Cyfrowa amnezja
Jak smartfony zmieniają sposób, w jaki nasze dzieci uczą się i pamiętają
Badania opublikowane w „Science” przez zespół profesor Betsy Sparrow z Uniwersytetu Columbia już w 2011 roku wprowadzily pojęcie „efektu Google” – zjawiska polegającego na tym, że ludzie są mniej skłonni do zapamiętywania informacji, które mogą łatwo znaleźć online. Najnowsze badania pokazują, że ten efekt jest szczególnie silny wśród młodzieży, która dorastała z nieograniczonym dostępem do internetu.
Dr Nicholas Carr w swojej książce „The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains” (zaktualizowanej w 2020 roku) przedstawia dowody na to, że ciągłe przeskakiwanie między różnymi treściami online osłabia zdolność do głębokiego czytania i krytycznego myślenia – umiejętności kluczowych dla rozwoju intelektualnego.
Badania przeprowadzone przez zespół dr Manfreda Spitzera z Uniwersytetu w Ulm, opublikowane w „Trends in Neuroscience and Education” w 2021 roku, wykazały, że uczniowie, którzy robili notatki ręcznie, wykazywali znacznie lepsze zrozumienie i zapamiętywanie materiału niż ci, którzy korzystali z urządzeń elektronicznych. Naukowcy wyjaśniają, że pisanie ręczne angażuje więcej obszarów mózgu i tworzy bogatsze ślady pamięciowe niż pisanie na klawiaturze.
Profesor Maryanne Wolf z Uniwersytetu Kalifornijskiego, ekspertka w dziedzinie czytania i rozwoju mózgu, w swojej książce „Reader, Come Home: The Reading Brain in a Digital World” (2018) ostrzega, że czytanie na ekranach cyfrowych zmienia sposób, w jaki mózg przetwarza tekst, prowadząc do bardziej powierzchownego przetwarzania informacji i osłabienia zdolności do głębokiej analizy i empatycznego zrozumienia.
Rodzicielska mapa drogowa
Praktyczne strategie dla cyfrowego równoważenia życia nastolatka
W obliczu tych niepokojących odkryć naukowych, często jako rodzice czujemy się bezradni. Jednak świat nauki dostarcza również wskazówek dotyczących skutecznych strategii, które mogą pomóc nastolatkom we właściwym korzystaniu z technologii.
Dr Jean Twenge zaleca wprowadzenie „cyfrowego zmierzchu” – zasady, zgodnie z którą wszystkie urządzenia elektroniczne są odkładane co najmniej godzinę przed snem. Badania opublikowane w „Sleep Medicine” w 2021 roku wykazały, że nastolatki przestrzegające tej zasady doświadczały znacznej poprawy jakości snu, nastroju i funkcji poznawczych.
Badania przeprowadzone przez dr Sherry Turkle z MIT, opublikowane w jej książce „Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age”, podkreślają znaczenie tworzenia „stref wolnych od technologii” w domu, szczególnie podczas posiłków i wspólnie spędzanego czasu rodzinnego. Jej badania wykazały, że rodziny, które regularnie angażują się w głębokie rozmowy bez ciągłej obecności ekranów, wykazują wyższy poziom bliskości emocjonalnej i lepszą komunikację.
Dr Adam Alter zaleca wprowadzenie „budżetu ekranowego” – określonej ilości czasu, którą nastolatek może spędzić na korzystaniu z urządzeń cyfrowych każdego dnia. Co ważne nastolatki, które przestrzegały takiego budżetu, zgłaszały znacznie niższy poziom lęku i lepszą koncentrację w szkole.
A jednak cyfrowe uzależnienie.
Kiedy korzystanie staje się problemem?
Badania przeprowadzone przez Światową Organizację Zdrowia w 2022 roku wskazują, że około 4,6% nastolatków na świecie spełnia kryteria diagnostyczne uzależnienia od internetu, a kolejne 12,5% wykazuje objawy problematycznego używania. Te liczby są znacznie wyższe w krajach rozwiniętych, gdzie dostęp do technologii jest powszechny.
Dr Kimberly Young, pionierka badań nad uzależnieniem od internetu i założycielka Center for Internet Addiction, opracowała klinicznie zwalidowane kryteria diagnostyczne dla tego zaburzenia. Według jej badań, opublikowanych w „Cyberpsychology & Behavior” w 2020 roku, kluczowe objawy uzależnienia od internetu u nastolatków obejmują:
- Zaabsorbowanie internetem (myślenie o poprzednich lub przyszłych aktywnościach online)
- Potrzebę spędzania coraz więcej czasu online, aby osiągnąć satysfakcję
- Nieudane próby kontrolowania, ograniczania lub zaprzestania korzystania z internetu
- Niepokój, rozdrażnienie lub depresję przy próbach ograniczenia korzystania
- Pozostawanie online dłużej niż początkowo zamierzano
- Ryzykowanie utraty ważnych relacji, możliwości edukacyjnych lub zawodowych z powodu internetu
- Okłamywanie członków rodziny lub innych osób w celu ukrycia zakresu zaangażowania w internet
- Używanie internetu jako sposobu ucieczki od problemów lub złagodzenia dysforycznego nastroju.
Badania z wykorzystaniem pozytonowej tomografii emisyjnej (PET)* przeprowadzone przez zespół dr Hyung Suk Seo z Uniwersytetu Korei, opublikowane w „Radiology” wykazały, że nastolatki z uzależnieniem od smartfonów mają wyższy stosunek kwasu gamma-aminomasłowego do glutaminianu w przedniej korze zakrętu obręczy – wzorzec podobny do tego obserwowanego w uzależnieniach od substancji i hazardu.
Kluczowe pytania, które warto zadać nastolatkowi o jego relację z technologią
Na podstawie badań klinicznych, poniżej przedstawiamy zestaw pytań, które rodzice mogą zadać swoim nastolatkom, aby rozpocząć konstruktywną rozmowę o ich relacji z technologią:
- Co najbardziej lubisz robić online i dlaczego te aktywności są dla Ciebie ważne?
- Czy kiedykolwiek zauważyłeś, że korzystanie z telefonu lub komputera wpływa na Twój nastrój? W jaki sposób?
- Czy zdarzało Ci się czuć niepokój lub rozdrażnienie, gdy nie mogłeś skorzystać z telefonu lub internetu?
- Jak myślisz, ile czasu dziennie spędzasz online? Czy uważasz, że to odpowiednia ilość czasu?
- Czy kiedykolwiek zauważyłeś, że trudno Ci się skoncentrować na nauce lub innych zadaniach z powodu myśli o sprawdzeniu telefonu?
- Jak się czujesz, gdy widzisz, co Twoi znajomi publikują w mediach społecznościowych? Czy porównujesz swoje życie z tym, co widzisz online?
- Czy są momenty, kiedy świadomie decydujesz się odłożyć telefon? Co Cię do tego motywuje?
- Jakie aktywności offline sprawiają Ci największą przyjemność? Czy chciałbyś poświęcać im więcej czasu?
- Czy kiedykolwiek zauważyłeś, że korzystanie z urządzeń elektronicznych przed snem wpływa na jakość Twojego snu?
- Gdybyś miał stworzyć własne zasady korzystania z technologii dla siebie, jakie by one były?
Te pytania, oparte na badaniach, zostały zaprojektowane, aby zachęcić nastolatków do refleksji nad własnym korzystaniem z technologii bez osądzania czy krytyki. Badania wykazały, że takie podejście oparte na ciekawości i otwartości jest znacznie skuteczniejsze niż konfrontacyjne lub osądzające rozmowy.
To gdzie jest klucz do cyfrowej równowagi
Technologia cyfrowa stała się nieodłączną częścią naszego życia, a jej wpływ na rozwijające się mózgi nastolatków jest głęboki i wielowymiarowy. Badania jednoznacznie wskazują, że nadmierne korzystanie z urządzeń elektronicznych prowadzi do strukturalnych zmian w mózgu, zaburzeń uwagi, problemów emocjonalnych i osłabienia funkcji poznawczych.
Jako rodzice mamy możliwość kształtowania cyfrowych nawyków naszych dzieci poprzez modelowanie zdrowych zachowań, ustanawianie rozsądnych granic i promowanie właściwego korzystania z technologii. Nie chodzi o całkowite wyeliminowanie urządzeń cyfrowych z życia młodych, ale o nauczenie ich, jak korzystać z tych narzędzi w sposób, który wspiera, a nie hamuje ich rozwój.
Badania kliniczne jasno pokazują, że dzieci, które mają wprowadzone i konsekwentnie egzekwowane zasady higieny cyfrowej, są lepiej przygotowane do odniesienia funkcjonowania w coraz bardziej cyfrowym świecie. Mają zdecydowanie lepsze umiejętności społeczne, lepiej rozwiną inteligencję emocjonalną (odpowiedzialną za empatię), lepszą koncentrację i większą odporność psychiczną.
Kolejne kroki w wiedzy: Warto przeczytać na rodzice.co!
- Jak zamienić FOMO na JOMO?
- Co podoba się Tobie w Social Mediach, a co nie?
- Czy kiedykolwiek czułeś się przytłoczony przez ilość informacji dostępnych online?
*Badanie PET, czyli pozytonowa tomografia emisyjna, to zaawansowana technika obrazowania medycznego, która pozwala na ocenę funkcjonowania i metabolizmu tkanek oraz narządów w ciele pacjenta. Polega na podaniu pacjentowi substancji promieniotwórczej (radiofarmaceutyku), która kumuluje się w komórkach o zmienionym metabolizmie, a następnie jest rejestrowana przez specjalny skaner. Badanie to jest szczególnie przydatne w onkologii, neurologii i kardiologii do wykrywania i monitorowania chorób, np. nowotworów czy chorób neurodegeneracyjnych, poprzez analizę metabolizmu glukozy.
